آب حیوان است یا گفتار خواجو یا شکر

به گزارش مجله هاستفا، به گزارش خبرنگاران کمال الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود، معروف به خواجوی کرمانی از شاعران به نام اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم است. از او دیوان شعری به همراه خمسه ای به تقلید از خمسه نظامی برجای مانده است. جدای از آثار متعدد این گوینده بزرگ ادبیات فارسی، بخش اعظم شهرت او در نزد ایرانیان، به علت نظر داشتن حافظ شیرازی به دیوان اوست. چنانکه ردپای بسیاری از اشعار خواجو را می توان در دیوان حافظ مشاهد کرد. مقبره این شاعر نیز هم اکنون در تنگ الله اکبر شیراز واقع شده است. به مناسبت روز بزگداشت این شاعر، گفت وگویی با محمود عابدی، استاد دانشگاه تربیت مدرس تهران، محقق و مولف برجسته زبان و ادبیات فارسی و مصحح رسائل خواجوی کرمانی ترتیب داده ایم.

محمود عابدی صحبت های خودش را با شرحی بر شخصیت خواجو بر اساس اشعارش شروع کرد و گفت: دخواجو در روزگار خودش از بزرگ زادگان کرمان بوده است. تحصیلاتش هم در همان کرمان اجرا شده. تخلصش هم اشاره به خواجه زادگی و بزرگ زادگی او دارد. آنچه از شخصیت خواجو در شعرش انعکاس دارد، شخصیتی متفاوت با دیگر شاعران قرن هشتم است. او نتوانسته است در دستگاه ممدوحی برای مدت طولانی اقامت کند. ظاهرا پیوسته در جست وجوی ممدوح بزرگ تر و به اصطلاح در آرزوی پاداش بیشتر بوده و به این سو و آن سو می رفته است. اینکه در آثار او نوعی چندگونگی مشاهده می شود، نتیجه همین شخصیت است. از این جهت نتوانسته است در شعرش اعتدالی که شاعر بزرگی را به وجود می آورد، ایجاد کند و آثارش را در یک مدار مثبت قرار بدهد.

سوال بعدی ما از این محقق برجسته ادبیات فارسی صحت انتساب آثار متعدد به خواجو بود. عابدی عقیده داشت: آثاری که به خواجو نسبت داده اند، دارای صحت انتساب است. او یکی از معدود شاعرانی است که از مجموعه ای آثارش که در زمان حیاتش نوشته شده، دست نوشته هایی داریم. در حدود سال 750 هجری که خواجو هنوز در قید حیات بوده است، به دستور تاج الدین احمد وزیر، از بزرگان کرمان، دیوان و خمسه خواجو کتابت شده و این نسخه امروز در دسترس ماست. بخشی از این نسخه به دست فرهنگ دوستان کرمان به چاپ رسیده است. تنها اثری که به خواجو نسبت داده اند و تالیف خواجو نیست، سام نامه است. امروزه ثابت شده است سام نامه به وسیله گوینده یا گویندگان ناشناخته ای سال ها بعد از خواجو سروده شده است. این مولفان ابیاتی را به همای و همایون خواجو افزوده اند و سام نامه را در چهارده هزار بیت تدوین کرده اند. این کتاب اکنون به چاپ رسیده است و در مقدمه آن به همین مسئله انتساب نابه جا اشاره کرده اند.

از این مصحح رسائل خواجوی کرمانی خواستیم کمی درباره یکی از مقاله هایشان که درباره ضرورت تصحیح مجدد دیوان خواجوی کرمانی بود برای ما بگوید. او شرح داد: اغلب دیوان های گویندگان و شاعران فارسی بعد از چاپ اول و تصحیح اولشان نیاز به بازبینی مجدد دارند. دیوان خواجو نیز در آن سالی که چاپ شد، ایراداتی داشت و تصحیح و احمد سهیلی خوانساری تصحیح دقیقی از این دیوان نبود. در حال حاضر ما به نسخه های بیشتری هم دسترسی داریم که ضرورت این بازبینی را بیشتر می کند. تصحیح مجدد این آثار در کنار مقدمه های مصحح و فهرست ها و شرح هایی که او می نویسد، آثار تحقیقی گذشتگان را تکمیل می کند. یکی از محققان این حوزه، رحمان ذبیحی در پایان نامه خود دیوان خواجو را تصحیح کرده است و قرار است به زودی آماده چاپ شود. امیدوارم این چاپ بتواند نیاز ما را به متنی متقن از دیوان خواجو رفع کند.

یکی از مسائلی که درباره آثار خواجو مشهور است، اهمیت ترکیبات و واژگان نوشته های او است. نظر محمود عابدی را درباره این موضوع پرسیدیم. او صحبت هایش را با پاسخ به این پرسش ما پایان داد و گفت: خواجو آثار متعدد و متنوعی دارد. در کنار این آثار خمسه او به تقلید ازخمسه نظامی نوشته شده است و در میان پیروان نظامی خواجو شاعر به نامی است. به غیر از این آثار منظوم رساله هایی نیز به قلم خواجو نوشته شده است که به تصحیح خود بنده منتشر شد. در مقدمه همین رسائل نشان دادم که آثار خواجو سرشار از لغات و ترکیبات تازه است و برای تنظیم فرهنگ لغات و فهم بسیاری از ابیات حافظ نیاز است که این ترکیبات و لغات را بررسی کنیم. البته این تنها به دیوان خواجو محدود نمی شود. برای تالیف یک تاریخ زبان جامع چنین بررسی هایی درباره تمام مولفان ادبیات فارسی نیاز است. اما به طور مشخص، دست نوشته های پیش از قرن هفت و هشت برای یافتن این ترکیبات و واژگان جدید برای ما مهم است.